Yapı İşlerinde Elektrik Tesisatları ve İş Güvenliği

“Yapı İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği” ve devamında da “iş kazası” dendiğinde aklımıza ilk gelen; yüksekten düşme nedeniyle gerçekleşen ölüm ve yaralanmalardır. Bu kısmen doğru olmakla birlikte elektrik kaynaklı kazalar da azımsanmayacak derecede sık yaşanır. Konuyu detaylarıyla irdelemeden önce bizi aydınlatabilecek bir çalışmayı incelemekte fayda var. Tablo 1’de İTÜ İnşaat Fakültesi’nden Doç. Dr. M. Uğur MÜNGEN’in 2005-2009 yılları arasında inşaatlarda gerçekleşen ölüm veya yaralanmayla sonuçlanan kazaların dağılımını gösteren çalışması bulunmaktadır.

Düşme, üzerine malzeme düşmesi veya sıçraması, göçme ve çökmeler... Bunlardan sonra en çok ölümlü iş kazaları elektrik kaynaklı olarak gerçekleşiyor. Aynı çalışmada gerçekleşen elektrik kaynaklı kazalar da alt başlıklara ayrılmıştır. (Bkz. Tablo 2) Burada da karşımıza çıkan en büyük riskin, inşaatı devam eden yapıların yakınından geçen gerilim hatlarına, doğrudan veya dolaylı temas ile çarpılmalar şeklinde karşımıza çıktığını görüyoruz. Bu veriler ışığında Yapı İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği Ek-4/A’da maddeler halinde açıklanan elektrikle ilgili çalışmalarda alınacak önlemler üzerinden gidilebilir.

• Enerji dağıtım tesisleri; yangın veya patlama riski oluşturmayacak şekilde tasarlanarak kurulur ve işletilir. Kişilerin, doğrudan veya dolaylı teması sonucu elektrik çarpması riskine karşı korunması sağlanır. (Yapı İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği Ek-4/A Madde:13)

Bu noktada en çok kazanın yaşandığı, yapı alanı yakınından geçen gerilim hatlarından korunmanın önemi vurgulanmıştır. Özellikle iskele kurulum ve sökümü esnasında gerilim yüklü hatlara temas riski artmaktadır. Bazı şantiyelerde yapının kaba inşası sırasında Elektrik Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği’nde (Bkz. Tablo3) belirtilen yatay uzaklıklar her ne kadar yeterli gibi gözükse de, binanın dış cephesine kurulan iskelelerin yapımında gerilim hatlarına daha fazla yaklaşılabilmektedir. Böyle durumlarda ilgili elektrik dağıtım şirketine haber verilerek, elektrik hattında gerilimin bir süre kesilmesi sağlanmalı veya gerilim altındaki iletkenlerin yaklaşma mesafesini ihlal ettiği noktalarda yalıtım istenmelidir.

Enerji dağıtım tesislerine tehlikeli mesafeye kadar yaklaşma, beton döküm işlerinde de gerçekleşebilmektedir. Beton mikserlerinin bomları, beton dökülecek kat yüksekliğine yükseldiğinde tehlike oluşmaktadır. Bu işlemler esnasında da yukarıda olduğu gibi enerji dağıtım şirketine haber verilip gerekli önlemlerin alınması sağlanmalıdır. Yine aynı şekilde Tablo 4’te düşey mesafeler belirtilmiştir.

Elektrikle ilgili bütün ekipman ve bağlantıların kurulması, sökülmesi, tamirat ve tadilat işleri sadece ilgili mevzuatın öngördüğü yetkili elektrikçiler tarafından yapılır. (Yapı İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği Ek-4/A Madde:14)
1. Grup: En az 3 veya 4 yıl yüksek öğrenim görmüş olanlar...Bağlantı gücü 1500 kw’a kadar (gerilimi 36 kw’a kadar) olan tesislerin işletme, bakım ve ölçü işlerinde yetkilidirler.
2. Grup: En az 2 yıllık yüksek teknik öğrenim görenler ile ortaokuldan sonra en az 4 veya 5 yıl mesleki ve teknik öğrenim görenler... Bağlantı gücü 1000 kw’a kadar (gerilimi 36 kVa kadar) olan tesislerin işletme, bakım ve ölçü işlerinde yetkilidirler.
3. Grup: En az lise dengi mesleki ve teknik öğrenim görenler, lise mezunu olup bir öğrenim yılı süreyle Bakanlıkların açmış olduğu kursları başarı ile tamamlamış olanlar ile 3308 sayılı Çıraklık ve Mesleki Eğitim Kanununun öngördüğü eğitim sonucu ustalık belgesi alanlar... Bağlantı gücü 500 kw’a kadar (gerilimi 36 kV’a kadar) olan tesislerin işletme, bakım ve ölçü işlerinde yetkilidirler. (Elektrik İle İlgili Fen Adamlarının Yetki, Görev ve Sorumlulukları Hakkında Yönetmelik Madde:4)

• Elektrik tesisatının bütün parçalarının, güç gereksinimleri için yeterli kapasite ve kalitede ve yapı işlerindeki çalışma koşullarına dayanıklı olması sağlanır. 
• Yapı alanındaki ana pano ve tali elektrik panolarında uygun kaçak akım rölesi kullanılır.
Kullanılan kaçak akım rölesi sol tarafta resmi bulunan ayarlanabilir kaçak akım rölesi olmamalıdır. Alınacak tüm iş güvenliği kurallarında gözetilmesi gereken “güvenlik önlemi çalışanın inisiyati ne bırakılmamalı” düsturu gereği sadece tek kesme akımı olan -30mA ya da 300 mA- kaçak akım röleleri kullanılmalıdır. Uzman Bültenlerimizin ikinci sayısında “Kaçak Akım Röleleri” hakkında daha detaylı bilgi içeren bir makale okuyacaksınız.

• Yapı alanında veya çalışanların erişebileceği yerlerde bulunan elektrik panoları, tevzi tabloları ile kontrol tertibatı ve benzeri tesisat, kilitli dolap veya hücre içine konulur. Bakım, onarım ve yenileme nedeniyle gerilim altındaki tesisatın tecritlerinin çıkarılması gerektiğinde, uyarı ve koruma amacıyla gerekli tedbirler alınır. (Yapı İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği Ek-4/A Madde:17)
• Yapı alanında elektrik bağlantıları için uygun bağlantı elemanları kullanılır, açık uçlu kablolarla bağlantı yapılmaz.
• Yapı alanında kullanılan sabit ve seyyar iletkenler ile teçhizatın dış etkenlerden korunması sağlanır, eskimiş veya yıpranmış olanlar kullanılmaz. (Yapı İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği Ek-4/A Madde:18,19)
• Elektrik teçhizatı, iletim hatları ve elektrikli aletlerin üzerlerinde voltajları belirtilir. • Pano önlerine yalıtkan paspas konur.
• Elektrikle çalışan iş ekipmanlarının gövde güvenlik topraklaması yapılır.

Gövde Güvenlik Topraklaması Yapılmış Gırgır Vinç

Fotoğrafta şantiyelerde en çok kullanılan elektrikli ekipman olan gırgır vinçlerden örnek verdik; fakat şantiyede varsa harç karma makinesi, elektrikli demir kesme-bükme makineleri vb. gibi ekipmanlarda da gövde güvenlik topraklaması bulunmalıdır.

Bunların dışında yapı alanı içerisinde kullanılan kule vinçlerin de gövde güvenlik topraklaması yapılmalıdır. Kule vince yapılan bu gövde güvenlik topraklaması, vincin kendi işletmesi için kullanılan elektrikte bir kaçak meydana gelmesi durumunda, çalışana bir zarar vermesini önlemek amacıyla yapılır. Çok daha büyük akım/ gerilimlere maruz kalınabilecek yıldırım düşme olayına karşı ise mevzuatta öngörülen bir paratoner tesisatı kurulum zorunluluğu yoktur. (Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik’te paratonerin nerelere kurulacağı açıkça belirtilmiş ve kule vinçler burada sayılmamıştır...) Vincin zaten toprak zemine oturduğu algısı ile yıldırıma karşı hiç bir önlem almamak yerinde bir uygulama değildir. Zira yıldırım düşmesi sonucu kurulu bir paratoner tesisatı yoksa yangın riski ve meydana gelebilecek dinamik etki ile mekanik zararlar oluşacaktır. Burada kule vinç üzerine kurulabilecek bir Faraday Kafesi yahut vinci koruma bölgesinde bulunduran, vinçten daha yüksek seyyar paratonerler kullanılabilir.

Tüm bunların dışında yağmurlu veya kapalı havalarda kule vinç çalışmalarına ara verilmeli operatörün vince çıkmasına müsaade edilmemelidir. Bu konuyla ilgili yeni gelişen teknolojilerden haberdar olmalıyız. Örneğin son dönemde “yıldırımı üzerine çeken” değil de “yıldırımı üzerine düşürmeme garantisi veren” ürünler üretilmeye başlanmıştır.

Enerji Dağıtım Tesislerinde İş Sağlığı ve Güvenliği

Enerji dağıtım tesislerinde aşağıdaki hususlara uyulur: 
a) Yapı işlerine başlamadan önce alanda mevcut olan tesisat belirlenir, kontrol edilir ve açıkça işaretlenir.
b) Yapı alanının yakınından enerji nakil hatları geçmesi durumunda, yeterli güvenlik mesafesi bırakılıp gerekli güvenlik tedbirleri alınarak çalışılır. Güvenlik mesafesi belirlenirken nakil hattı tellerinin rüzgârda salınımı da hesaba katılır. Enerji nakil hatlarına yeterli güvenlik mesafesi bırakılamıyorsa enerji nakil hattının güzergâhı değiştirilerek yapı alanından uzaklaştırılması için veya hattın akımının kesilmesi için ilgili kurum ve kuruluşlardan onay ve izinler alınır.
c) Elektrik nakil hatlarının bulunduğu alanlarda yapılan çalışmalarda, bariyerler veya ikaz levhalarıyla araçların ve tesislerin elektrik hattından uzak tutulması sağlanır. Ayrıca araçların hat altından geçmesinin zorunlu olduğu durumlarda uygun tedbirler alınır ve gerekli ikazlar yapılır.
d) Yapı alanındaki enerji dağıtım tesislerinin, özellikle de dış etkilere maruz kalan tesislerin, kontrol ve bakımlarının düzenli olarak yapılması sağlanır.

Derleyen: Sevil AKYAZILI

Jeoloji Mühendisi

İş Güvenliği Uzmanı (B)